تخریب اموال عمومی، پدیده نابهنجار کلان شهر
وقتی به فضای عمومی شهر نگاه می کردم یا توی اتوبوس و پارک بودم یا منتظر اتوبوس روی نیمکت نشسته بودم مواردی مثل خط کشیدن و نوشتن شعار و یادگاری روی دیوار های شهر، خط کشیدن روی نیمکتها و نرده های پارک، پاره کردن و یادگاری نوشتن روی اتوبوس ها، یا وقتی کتابی از کتابخانه می گرفتم، کنار فهرست و عناوین آن خط خوردگی و یادداشت نویسی می دیدیم یا اینکه به قول معروف هم کتاب خوانده بودند، هم آبگوشت خورده بودند؛ یا اینکه کسی توی خیابان شارژ موبايلش تمام بشه یا حتی هنوز هم افرادی هستند که همراه ندارند و یا اینکه شارژ موبایلشان تمام شده است و می خواهند یک تماس ضروری بگیرند یا با سازمان های امدادی و انتظامی تماس بگیرند، می روند سراغ کیوسک تلفن و می بینند خراب است و نمی توان از آن استفاده کرد.اینها و مواد بسیاری دیگر که باعث تخریب فضای اطراف و اموال عمومی می شود یکی از عناوینی است که علوم اجتماعی به آن پرداخته و به آن عنوان ونداليسم داده اند كه جامعه شناسان و روان شناسان اجتماعي در مورد آن بحث و بررسی می کنند که سالانه میلیاردها تومان خسارت مادی و معنوی به همراه دارد.
پدیده ای به نام ونداليسم به طور کلی به هرگونه تخريب ارادي اموال عمومي، سازمان شهري، تاسيسات اجتماعي و آثار هنري اطلاق می شود كه به صورت فردي يا گروهي و هدفدار و غيرهدفدار انجام مي‌شود و از اختلالات رفتاري و تربيتي، عقده‌هاي اجتماعي، نارضايتي طبقاتي و ...سرچشمه می گیرد. وجه مشترك همه تعاريف ونداليسم در كاركرد منفي اين پديده و مذموم بودن آن در همه فرهنگ‌هاست و اين نكوهيده بودن به حدي مي‌رسد كه برخي صاحب‌نظران، وندال‌ها را دشمنان آشكار جامعه و عمل آنها را نهايت گستاخي در رفتارها و تلقي‌ها دانسته‌اند و کشورها نیز سعی کرده اند با وضع قوانینی بازدارنده با این پدیده ناهنجار مقابله کنند.مقایسه تطبیقی قوانین موجود نشان می دهد از آنجا که خصوصيت افراد وندال يا ناهنجاري هاي اجتماعي در هر كشوري متفاوت است وضع قوانین در این زمینه نیز با توجه به مناسبات و شرایط خاص کشورها نیز تا حدودی متفاوت است .در قوانین جمهوری اسلامی ایران بر اساس ماده 677 قانون مجازات اسلامي، هر كس عمدا اشياي منقول يا غيرمنقول متعلق به ديگري را تخريب يا به هر نحو كلا يا بعضا تلف كند يا از كار بيندازد، به حبس از 6 ماه تا سه سال محكوم مي شود. نکته قابل توجه در این خصوص عملکردعموم کشورها با وضع قوانین و مقررات بازدارنده در برخورد با مجرمان این پدیده ضد اجتماعی است. گفته می شود ریشه این واژه، از عنوان قوم «وندال» گرفته شده است. این قوم در قرن پنجم میلادی از ژرمن هایی بودند که در آفریقا شکل گرفتند. آنها در اواسط همان قرن به سرزمین ایتالیا یورش بردند و موجب سرنگونی و فروپاشی امپراتوری بزرگ روم غربی شدند. در کتاب های تاریخی آمده است که سرکوب و چپاول پایتخت امپراتوری روم توسط «وندال» های ژرمن دو هفته به درازا کشید. آنها ضمن چپاول شهر، تمامی فضاهای شهری را ویران و تندیس های با ارزش را خردکردند، کتاب ها را سوزاندند و ساختمان ها را به آتش کشیدند. «وندال» ها به هر سرزمین و شهر دیگری نیز که یورش می بردند، اموال ساکنانش را به چپاول می بردند و اشیا و آثار غیرقابل حمل را نابود می کردند به طور کلی در اغلب تعاريف ارايه شده در باب مفهوم ونداليسم در مباحث انحرافات و آسيب هاي اجتماعي، محققين و صاحب نظران از آن به عنوان رفتار معطوف به تخريب و خرابكاري اموال، تأسيسات و متعلقات عمومي نام برده اند.به عنوان مثال پاتريس ژانورن آن را «نوعي روحيه بيمارگونه» تعريف مي كند «كه به تخريب تأسيسات عمومي نظير تلفن هاي عمومي، صندلي اتوبوس هاي شهري، مترو و ترن هاي مسافربري و باجه هاي پست و تلگراف و نظاير آن تمايل دارد».ونداليسم، در اين معني، از بلاهاي جوامع امروزي است كه در گذشته ديده نشده است. «وندال هاي كهن »، در هجوم هاي وحشيانه خود، چيزي را ويران مي كردند كه خود نساخته بودند، اما «وندان هاي مدرن »، چيزي را نابود مي سازند كه از آن جامعه خودشان است. درنتیجه ونداليسم هرگونه تخريب ارادي اموال عمومي، سازمان شهري، تاسيسات اجتماعي و آثار هنري است كه به صورت فردي يا گروهي و هدفدار و غيرهدفدار انجام مي‌شود و از اختلالات رفتاري و تربيتي، عقده‌هاي اجتماعي، نارضايتي طبقاتي و ... ناشي مي‌شود. وجه مشترك همه تعاريف ونداليسم در كاركرد منفي اين پديده و مذموم بودن آن در همه فرهنگ‌هاست و اين نكوهيده بودن به حدي مي‌رسد كه برخي صاحب‌نظران، وندال‌ها را دشمنان آشكار جامعه و عمل آنها را نهايت گستاخي در رفتارها و تلقي‌ها دانسته‌اند.
برای بررسی و پیگیری مساله به سراغ دو کارشناس مسایل اجتماعی و روانشناسی رفتیم تا وضعیت وندالیسم را در کلانشهر اهواز بررسی کنیم.
هادی احمدزاده؛کارشناس مسایل اجتماعی در این باره گفت:بعضی از مسافرین که اغلب جوان هم هستند وقتی ازجایی ناراحتند، با حالتهای پر خاشگرانه به اتوبوس ها ضربه می زنند که مواردی مثل شکستن شیشه اتوبوس با آجر، پاره کردن پرده ها، نوشتن یادگاری روی صندلی ها، پاره کردن روکش صندلیها بوسیله تیغ و... را شامل می شود. که باید گفت این گونه اعمال به عدم آگاهی افراد بر می گردد که آنها نمی دانند این اتوبوس از عوارضی که خود مردم به شهرداری پرداخت می کنند خریداری می شود و وقتی ضربه می زنند در اصل به خودشان آسیب وارد می کنند.
او مي گويد در سال بین 10 تا 15 میلیون تومان بر آورد خسارت هایی است که به اتوبوس ها وارد می شود، در صورتی که می توان این مبلغ را برای زیباسازی اتوبوس ها، زدن سایبان در ایستگاههای اتوبوس که متاسفانه در بسیاری از ایستگاههای اتوبوس صندلی وجود ندارد، تعمیر و خرید تجهیزات برای اتوبوس ها و... استفاده کرد.
کتابی خیس درون کیف
یکی از موضوعاتی که در ابتدای گزارش به آن اشاره کردم وضعیت صندلی ها، میزها و کتاب هایی است که در کلانشهر در اختیار همشهریان قرار گرفته ولي از آن استفاده بهینه نمی شود. وقتی پای صحبت کتابدارها نشستیم حسابی از این جریان شاکی بودند که ما کتاب را وقتی دريافت مي كنيم و با پارگي، كثيفي و يادگار نويسي فراوان روبه رو مي شويم اعتراض می کنیم که این امانت بوده و شما این گونه آن را تحویل داده اید، اما آنها اظهار بی اطلاعی می کنند و خرابی آن را به گردن شخصی که قبلاً این کتاب را به امانت گرفته می اندازند و ما هم راه به جایی نداریم.
مولا در ابتدا به نکته ای اشاره کرد که همه نهاد ها و سازمانهایی که در این شهر هستند به نوعی از بودجه های دولتی استفاده می کنند ولی اداره کتابخانه یک فرقی دارد و آن این است که بودجه این نهاد نیم درصد از درآمد شهرداری است و شهرداری هم درآمد خود را از عوارض كسب و پیشه، نوسازي، پروانه هاي ساختماني و... دريافت مي كند. مي بينيد كه هزينه هايي كه در كتابخانه هاي شهرستان انجام مي شود، از جيب خود مردم است. و آیا کسی هست که پول و در آمد شخصی خودش را خراب کند؟
ونداليسم در ورزش و وسایل ورزش همگانی
ورزش هم یکی از میادینی است که به علت بروز هیجانات و استرس ها می تواند زمینه ساز تخریب مکانهای عمومی باشد. وقتی سؤالمان را با کمالیان در میان گذاشتیم، اظهار داشت ورزش به 4 نوع تقسیم می شود قهرمانی، حرفه ای، همگانی و پرورشی و بیشتر تخریب ها در ورزش های حرفه ای صورت می گیرد.
وی در ادامه ضربه زدن به اموال عمومی را نشانه اعتراض به مسائل داوری، مربی، باشگاه یا مسئولین دانست و در مورد ضربه زدن به اموال عمومی فرهنگ تماشاچی ها را خیلي مهم دانست و تأکید کرد غنای فرهنگی افراد باید به گونه ای باشد كه مکان های تعبیه شده را مال خودشان بدانند و به آن آسیب نرسانند. مثل این است که صندلی خودمان را بشکنیم و روی دیوار اتاق خودمان خط بکشیم.
بي مهري روي ديوارها
فضای عمومی جامعه که در آن هستیم یکی از موارد مهمی است که خودمان هم می توانیم چشم بدوزیم و تخریب را در آن مشاهده کنیم. شما وقتی از خانه خارج می شوید، در معرض این اموال عمومی هستید تا اینکه دوباره به خانه باز گردید. مهندس لطفي کارشناس مسایل روانشناسی در ادامه گزارش به خبرنگار ما گفت: هر کدام از ما به عنوان یک شهروند دو سوم از وقتمان را در سطح شهر می گذرانیم و این محیط، محیط عمومی است در معرض اموال عمومی مثل آسفالت، در و دیوار شهر، سطل زباله، با جه تلفن، اتوبوس، تاکسی مبلمان شهری و ... هستیم. در و دیوار شهر را یکی از قسمتهايی بايد دانست که شاید به آن کم توجهی شده است. دیوارهای سطح شهر به عنوان پیشانی و نمای شهر هستند ، وقتی کسی وارد شهر می شود اول به بدنه شهر نگاه می کند و می تواند از آن طریق به روحیات فرهنگی مردم پی ببرد. در و دیوار نشانه این است که مردم شهر مقید هستند دیوارهای شهرشان را تمیز نگه دارند یا نه، اطلاعیه و پوسترهایي که دارند را در مکان های مشخص شده نصب می کنند یا هر جایی شده نصب می کنند، روی تابلوهای راهنمایی رانندگی و شهری ترقه می زنند یا نه؟ همه اینها نمونه هایی است از اینکه فرهنگ یک شهر رانشان بدهد.مهندس لطفي افزود: مشکل عمده ما در این قسمت به دوبخش تقسیم می شود: یکی این که شهروند به صورت نا آگاهانه به مبلمان شهري آسيب مي رساند و واقعاً نمي داند جايگاه نصب پوستر يا اطلاعيه کجاست و می رود هرجایی می زند. این مورد به مدیريت شهری باز می گردد که باید سعی شود این آگاهی را بالا ببریم.
نکته دوم که از آن به عنوان یک ناهنجاری اجتماعی یاد می کنیم، وندالیسم است، در این مورد شخص بر اثر ناملایماتی که در خانه یا سرکار یا با بستگان خودش پیدا کرده، به اولین وسیله اي که در اختیارش قرار می گیرد آسیب می رساند و خراب می کند، صندلی اتوبوس، کیوسک تلفن، خش انداختن روی نرده پارک و... را انجام مي دهد و اين مطلبي است كه بايد روي آن كار كارشناسي و آسیب شناسی انجام داد.
مهندس لطفي مي گويد: در مورد تخریب واقعاً با مسایل متعددی روبرو هستیم.مثلا درختی کاشته می شود و چند روز بعد می بینیم که یا درخت را در آورده اند یا شاخه ها و برگ های تازه آن شکسته شده و شهرداری این درخت را با هزینه خود مردم خریداری کرده و هر چه فکر می کنی که دلیلی برای آن بیاوری، فایده ای ندارد. وسایل بازی و نرمش که در پارک ها نصب می شود پس از چند روز می بینیم که چند جوان به خاطر اینکه قدرتشان را به رخ همدیگر بکشند قطعه ای از آن را کج می کنند، وسیله ورزشی که برای سلامتی هشهریان در پارک نصب می شود و باید چندین ماه کار کند، درعرض چند روز خراب می شود و این موضوع، موضوع حادی است و قابل پرداختن که حدود 10 تا 20 درصد از خسارتهای که به مجموعه مبلمان شهری وارد می شود. در مورد این قصه است و جایی تامل و کار کردن دارد. می توان گفت یک چيزی حدود 40 تا 50 درصد هزینه هایی که برای ما مبلمان شهری هزینه می شود صرف همین بازسازی خسارت ها و استفاده نابجایی است که از آن شده است دلیل آن هم این است که این اموال را اموال خودشان ندانستند. ما اگر بتوانیم این برنامه ریزی فرهنگی را داشته باشیم و کار فرهنگی کنیم که شهروند مال عمومی را مال خودش بداند و شعار شهر ما، خانه ما حقیقتاً تحقق پیدا کند به نتایجی که می خواهیم می رسیم.یکی از موارد مهمی که مهندس لطفی به آن اشاره کردند این بود که اگر ما بتوانیم از لحاظ تربیتی از همان دوران کودکی به فرزندانمان بیاموزیم که دستمان کاغذی، پوسته خوراکی یا هر زباله دیگری را از ماشین به سطح شهر پرت نکند و در كیف یا ماشین یک کیسه زباله داشته باشیم و به فرزندان مان بیاموزیم که پرتاب کردن زباله در سطح شهر نازیبایی و آلودگی بوجود می آورد و این همان محیطی است که او می خواهد از آن استفاده و زندگی کند، این جریان کاهش پیدا می کند.
گسترش ونداليسم و علل آن
عصيان روزافزون انسان، به خصوص نسل جوان، نه تنها نشان دهنده احساس اجحاف و درماندگي توأم با خشم، پرخاشگري و آشوبگري آنان است، بلكه معرف تحميلات اجتماعي و تجويزهاي نيروهاي قاهر و سركوبگر بيروني در جامعه‌اي است كه به جاي در نظر گرفتن نگرشها، باورها، رفتارها و الگوهاي فرد، گروه، قشر يا نسلي ديگر، تنها نگرشها و الگوهاي خود را به آنان تجويز مي‌كند. در حقيقت ونداليسم واكنشي است در مقابل برخي از صور فشارها، تحميلات، ناملايمات، حرمانها، اجحاف و شكستها كه مبين تمايل به تخريب آگاهانه، ارادي و خودخواسته اموال، تأسيسات و متعلقات عمومي است. البته تحقيقات پژوهشگران نشان مي دهد ونداليسم دارای انواع بسياری است که بسياری از آنها خارج از حوزه بحث ماست و ما برحسب چارچوب نظری بحث که به کنشها و واکنشهای نسلها عطف مي کند، گونه ونداليسم گروه های بزهکار و گونه جديد از ونداليسم را تحت عنوان «ونداليسم نسلي» برای اولين بار معرفي مي کنيم. محققان آسيبهاي اجتماعي دريافته‌اند كه شرايط و محيط اجتماعي افراد در شكل‌گيري شخصيت وندال در آنها نقشي‌تعيين‌كننده داشته‌اند كه ريشه‌هاي آن را مي توان در محيط خانواده يافت. در اين خصوص دو ديدگاه متفاوت و حتي در برخي موارد متضاد در مورد ونداليسم ارائه شده است. ديدگاه نخست بر اين باورست كه ونداليسم معمولاً در خانه‌هايي غيرمنضبط با والديني سردرگم و مردد و نامطمئن از ارزشها و فلسفه اجتماعي خويش پرورش مي‌يابد و غالباً احساس درماندگي و احساس اجحاف خود را به صورت قهرآميز و پرخاشگرانه در مقابل نسل بزرگتر، صاحبان قدرت‌و همه نهادها و سازمانهاي تأسيس‌شده در جامعه نشان مي‌دهند. ديدگاهي ديگر ونداليسم را نتيجه مستقيم بريدگي و عدم پيوندي مي‌داند كه بين ارزشهاي تحميل شده از سوي نهادهاي پرورشي با آنچه به منزله شرايط و واقعيتهاي حاكم بر جامعه مطرح است، پديد مي‌آيد.
آن تجويزها از والدين و مدرسه گرفته تا دولت و رسانه‌ها را در برمي‌گيرند. با يك بررسي دقيق و نگاهي ژرفتر مي‌توان دريافت كه دليل چنين تمايزي در چيست. ديدگاه نخست ونداليسم را به جوانان محدود مي‌كند و خانواده آنان را به چشم وندال نمي‌بيند، از اين روي بي‌نظمي‌ها و سهل‌انگاري والدين را دليل آن مي‌بيند، در حالي كه در ديدگاه دوم والدين خانواده نيز مي‌توانند جزو اشخاص وندال باشند، بنابراين هنجارگريزي و بي‌نظمي آنها همچون فرزندانشان معلول تجويزات و سختگيرهاي جامعه است، نه سهل‌انگاري‌ها و نظم‌گريزي‌ها. توجه به اين نكته بسيار ضروري است، زيرا با معكوس شدن علت واقعي ونداليسم از سختگيري و تجويزات به سهل‌انگاري و بي‌نظمي، پديده ونداليسم نه تنها برطرف نمي‌شود، بلكه گسترش مي‌يابد.
تحليل كنشي ونداليسم
هنگامي كه فاصله بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي زياد باشد، فاصله بين معيارهاي تنظيم كننده واقعيات با شرايط واقعي حاكم بر واقعيات زياد مي‌شود و عكس‌العمل نسلي را در پي دارد كه هنجارها، قواعد، رسوم، الگوها و عادات و قوانين نسلي ديگر را كه واقعيات و شرايط او را در نظر نمي‌گيرد، طرد مي‌كند. فاصله هر چه بيشتر و عميق‌تر بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي نيز يكي از عوامل تعيين كننده‌اي است كه مشخص مي‌سازد، يك نسل تقابل ديدگاهها، رفتارها و الگوهاي خود با نسلي ديگر را به شكلي مشاركتي و اصلاحي ببيند يا تعامل را راه‌حل مناسبي نديد چرا كه شكاف را آنقدر اساسي و عميق بيابد كه تنها راه را در خرابي و فروپاشي تمامي نظامي ارزيابي كند كه انعطافي براي در نظر گرفتن خواستها، نگرشها و الگوهاي نسل او قائل نمي‌شود. به بيان ديگر، كنش و واكنش نسلها نسبت به شرايط موجود و نسبت به يكديگرست كه مي‌تواند موجب شود آسيب اجتماعي ونداليسم پديد آمده، گسترش يافته و متجلي شود. اگر تفاوتهاي نسلي در جامعه‌اي به حدي برسد كه شكاف محسوسي را نشان دهد، آنگاه نسلهاي در تقابل با يكديگر چند راه پيش روي دارند. اگر نسلي كه نهادهاي جامعه را در كنترل هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي خود دارد به نگرشها، ايده‌ها، هنجارها، رفتارها و الگوهاي نسلي كه در زير دست او پرورده مي‌شود، توجه نكرده و كاملاً تجويزي و يك طرفه، نحوه كنش مورد انتخاب او نسبت به شرايط موجود و نسل مقابل باشد، اولين گام را براي تشكيل پديده ونداليسم برداشته است. نسل زير دست چند راه پيش روي خود دارد، يا آنچه را كه در تقابل با نسل مسلط مي‌بيند از طريق تعامل و همفكري و همجوشي برطرف سازد، كه در اين صورت از سرايت ونداليسم به خود تا اين مرحله از كنش اجتناب كرده است، ولي انتخابهاي بعدي او تحت تأثير واكنشهاي نسل مسلط قرار دارد. اگر نسل مسلط همچون گذشته بر شيوه تجويز و تحديد يك طرفه خود استمرار ورزد، علاوه بر آن كه خود را از نگرشها، باورها و الگوهاي ديگري كه برخاسته از شرايط جديد حاكم بر واقعيت و جامعه است محروم ساخته، خود را در خطر واكنش بعدي نسل زير دست به شكل خرابكاري و آشوبگري وندال قرار داده است. اما واكنش بعدي نسل زير دست چگونه مي‌تواند باشد؟ اگر بنا بر هر دليلي، كنش مناسب خود را براي حل مشكل رها كرده و به مقابله به مثل بپردازد، در راه آشوبگري گام برداشته است و به جاي حل مشكل، مشكل را حذف كرده است و اگر روزي بخواهد براي برطرف كردن نيازهاي خود از آن استفاده كند، بايد مجدداً خرابهاي خود را آباد كند. در نهايت نحوه عمل و عكس العمل نسلهاي مسلط و زيردست نسبت به يكديگر و نسبت به واقعيات موجود است كه تعيين كننده غايي است. اين امر هنگامي بيشتر از كنترل افراد خارج شده و ونداليسم را تابع شرايط موجود مي‌سازد كه اولاً فاصله بين واقعيات و شرايط اجتماعي جامعه با هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي نسلها زياد بوده و ثانياً شكاف بين فرهنگ رسمي و فرهنگ عمومي عميق و گسترده باشد و هنگامي بيشتر متأثر از انتخاب كنشهاي نسلهاست كه آنها به‌جاي مشاركت و تعامل با يكديگر، تجويز و حذف يكديگر را دنبال كنند و براي ديدگاهها، هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي ديگري مشروعيت قائل نشوند.
بايد دقت‌كرد كه در بسياري از موارد تفاوتهاي موجود در هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي هر نسل برخاسته از شرايط حاكم بر تعامل يك نسل است و از منظر نسلي كه با تعاملات ديگري سر و كار داشته و از شرايطي ديگري متأثر شده به شكلي اجتناب ناپذير متفاوت است. به نظر مي‌رسد كه مي‌توان به بررسي برخي از اين علل اجتناب ناپذير پرداخت.
نظرات بینندگان: